Obsa fi qoosaa – Geduld en humor

People of patience
In acht maanden Ethiopië heb ik geen enkel boos mens gezien, afgezien van een westerling die zijn ontevredenheid ergens over moet laten blijken. Zachtmoedigheid en geduld zijn de kernwaarden van deze samenleving in het contact met de medemens. Een Marokkaans spreekwoord luidt: ‘Voor de poort van het geduld heerst geen drukte’. Het tegenovergestelde is de dagelijkse realiteit in dit Oost-Afrikaanse land, waar geduld de meest beoefende menselijke eigenschap is. Wachten is simpelweg een overlevingsstrategie en dat illustreert tegelijkertijd een chronisch gebrek aan initiatiefrijkheid. Ben je ernstig ziek (want voor een verkoudheidje gaat een Ethiopiër niet op pad) dan loop je of laat je je ondersteunend voortbewegen naar de dichtstbijzijnde kliniek. Eenmaal daar neem je plaats in een overvolle wachtkamer mits er zitruimte is. Anders blijf je staan, staar je oeverloos voor je uit en laat je je zo nu en dan afleiden door in groten getale voorbijzoemende vliegen. Als je geluk hebt, word je op de dag zelf geholpen door een arts die een check-up doet en in 9 van de 10 gevallen, vaak onterecht, tyfus of malaria bij je constateert. Vervolgens krijg je een leuk briefje mee met een paar krabbels erop, waarmee je je naar een ‘pharmacy’ begeeft. Als je dan opnieuw geluk hebt, kun je de medicijnen betalen en word je hopelijk gauw weer beter.
Op het postkantoor vormen zich dagelijks lange rijen voor de verschillende borden, waarop kandidaten zijn geselecteerd die mee mogen dingen naar een visum voor de Verenigde Staten. Op basis van een aantal criteria kan iedere Ethiopiër zich inschrijven voor een loterijsysteem. Indien je gekozen wordt is het zaak om rijk te zijn of om iemand te vinden in Ethiopië die je financieel kan steunen. Een bedrag van 30.000 Birr moet worden neergeteld om alle te maken kosten (vliegreis en eerste maanden huisvesting) te kunnen dekken. Dergelijke mogelijkheden, die de wens om de armoede te ontvluchten versterken, zijn in mijn ogen destructief voor het opbouwen van een eigen bestaan en het creëren van toekomstperspectieven in dit thuisland.
Andere ‘line-ups’ worden gevormd in Metu, een plaatsje ten westen van Nekemte waar één van onze collegae werkt aan CPD. Hier is een groot probleem ontstaan met het droogvallen van een beekje nadat het regenseizoen is uitgebleven. In plaatsjes als deze slaan de klimaatveranderingen hard toe en vormt het gebrek aan water een groot obstakel in het leven van alle dorpelingen. Er is slechts een ‘tap’ beschikbaar waar een straaltje water uit komt. Hetgeen tot gevolg heeft dat mensen ’s nachts om twee uur een rij vormen om vervolgens 12 uur (!) later hun meegebrachte kannen en containers kunnen vullen. Het is haast ondenkbaar dat er onderwijs gegeven kan worden in een situatie waarin iedereen lijdt aan een tekort aan drinkwater en hygiëne. Een Ethiopisch gezegde luidt wellicht: ‘Voor de poort van de hemel, is veel geduld.’

Funny statements and questions
Ethiopiërs en humor, daar moet over geschreven worden. Er is een groot cultureel contrast als het gaat om de grappen en grollen van de westerling en de Ethiopische interpretatie ervan. Met name te verfijnde Engelse humor wordt zelden gewaardeerd, simpelweg omdat het kwartje niet vallen wil. Met mijn eigen droge humor val ik meer in de smaak, maar dan moet ik het wel simpel houden en goed gebruik maken van het Oromifa. Zo lag men dubbel toen ik tijdens een meeting op basisschool Calalaqii vertelde dat de leerkrachten blij waren met mijn komst, maar dat ik mezelf ‘lucky’ prees om op ‘Calalucky’ te werken. Een grapje in relatie tot ‘gender issues’ werd gemaakt op basisschool Daaloo tijdens een bijeenkomst rondom ‘class arrangement’ waarbij ik het gezegde ‘dames gaan voor’ uitlegde. Hierop reageerde een Ethiopische collega dat dit gezegde ook gangbaar is in Ethiopië. Zo vertelde hij dat als mannen vrouwen ontmoeten bij de rivier, ze de vrouwen altijd voor laten gaan. Ietwat cynisch vroeg ik daarop: ,,En hoe zit het met line-taxi’s?’’ waarop de aanwezigen in lachen uitbarstten. Voor de onwetenden onder ons: als er een line-taxi arriveert en men het gevoel heeft dat het enigszins moeilijk wordt om een plaatsje te krijgen, dan wordt er geduwd, getrokken en geschreeuwd en zijn het de vrouwen en kinderen die voor hun eigen veiligheid op de door Chinezen aangelegde stoep blijven wachten.
Veel leuker wordt het als Ethiopiërs in relatie tot jou een bepaalde uitspraak doen, al dan niet met het doel toenadering te vinden. Zo zat ik van de week op een afrand van een houten gebouw te wachten op een ‘physics teacher’ die in gesprek was met een TTC student. Tijdens het wachten kwam een andere student, een toekomstige maatschappijleer leerkracht, op me af en zei: ,,Mister, I know what is the purpose of the objects on your ears.’’ Waarop ik antwoordde: ,,Great, tell me more about my objects.’’ Die mogelijkheid liet hij niet aan zich voorbij gaan en sprak de volgende magische woorden: ,,The purpose of these objects is to translate Amharic into English.’’ Nadat ik bijgekomen was van het lachen, heb ik hem helaas toch moeten uitleggen dat zelfs mijn audicien zulke geavanceerde technieken nog niet kan inpassen in ‘my little objects’. Hoortoestellen zijn hier overigens zelden te bewonderen. De spaarzame enkeling die ermee rondloopt, heeft een type dat stamt uit de jaren ’70 of ’80. Zelfs in mijn, 22-jarige draagervaring heb ik nog nooit zulke toestellen gezien.
Opnieuw werd ik benaderd, ditmaal per telefoon en met een veel ernstigere toon dan die van de nieuwsgierige student.
,,Frits, how are you?’’ aan de andere kant van de lijn.
,,Hi Kibre, I am fine, what about you?
,,I am okay. Unfortunately I didn’t see you this week.’’
,,Don’t worry, I’ll be visiting Jaatoo tomorrow, then we’ll meet.’’
,,Ow, that’s good. Hmm, I am so sorry for your country Frits.’’
,,My country, what about it?’’
,,The president and his whole staff, I am so sorry.’’
,,Please Kibre, you’re talking about Poland. I am from Holland.’’
,,Are you sure?’’
,,Yes I am, we don’t even have a president, so don’t worry.’’
,,Hmm, okay…. I see you tomorrow?’’
,,Yes, see you then. Nagati bulli.’’
,,Nagan bulli, ciao.’’
Overigens was dit gesprek geen incident, het is slechts een voorbeeld van de vele condoleances die ik heb mogen ontvangen. Het toont zonder meer de beroering en de oprechtheid waarin Ethiopiers meeleven.
Inmiddels zijn we volop bezig met het aanleggen van de schooltuin op basisschool Calalaqii. Phil, de ‘building constructor’, is een week of drie geleden teruggekomen vanuit Engeland en inmiddels gaan we onze tweede werkweek in. Tijdens het uitgraven van de schooltuin ontmoetten we een ‘instructor’ van de TTC wiens Engels ontzettend goed is. Gek genoeg is zijn shirt beletterd in het volgende: ‘If you think I’m a bitch, you should meet my daughter’. Na een korte introductie vraag ik hem gekscherend: ,,Great shirt, really, but are you familiar with the word bitch?’’ Het wordt ons haarfijn uitgelegd: ,,Actually, I think this word has two meanings. It can be used to indicate a female dog. Secondly, it is used for commercial sex workers.’’. Hij vertelde verder dat het hem regelmatig gevraagd werd en dat hij gemerkt heeft dat lang niet iedereen de betekenis kent. Het is niet ongewoon om mensen hier met dergelijke shirts te zien, maar deze interpretatie ervan maakte onze dag helemaal goed.

Shared responsibility
Verantwoordelijkheid, een sleutelwoord in onze westerse samenleving waarin een ieder zijn zelfbeschikking toont door zich ergens aan te verbinden. De één doet dat door voor een beroep te kiezen, de ander door een omstandigheid te aanvaarden waarin het de zorg voor een of meerdere kinderen al dan niet deelt. Deze individuele verantwoordelijkheid berust veelal op het maken van weloverwogen keuzes, waar op basis van voorkeuren en zelfbewustzijn nieuwe situaties ontstaan. Deze nieuwe situaties accepteren en waarderen onderscheidt de sterke mens van de zwakkeling. Tegelijkertijd verbinden we aan deze door ons zo gekoesterde verantwoordelijkheidszin regeltjes en verwachtingen. Dit werkt effectief in die zin dat iedere taak en plicht is toebedeeld en dat maakt ons des te productiever. Anderzijds maakt dit het mogelijk om uiteindelijk naar elkaar te wijzen, verwijten te maken en vooral geen verantwoordelijkheid te nemen. Ieder voordeel heeft zijn nadeel.
In een maatschappij, waarin elk bewustzijn gebaseerd is op ‘wij’ en niet op ‘ik’, zien we andere tendensen. Op iedere basisschool in Nekemte kent men een HIV-AIDS club. Deze club wordt geleid door een commissie waarin verschillende leerkrachten zeggenschap hebben. In samenwerking met het plaatselijke ‘Red Cross’ licht dit groepje leerkrachten leerlingen voor over HIV-AIDS. Van iedere klas wordt een aantal ‘high achievers’ geselecteerd dat capabel genoeg is om vervolgens hun klasgenoten over de ziekte te vertellen. De praktijk is dat deze leerlingen vaak in hun eentje een groep van 60 of 70 leerlingen onderwijzen over de oorzaken en de gevolgen van deze levensvernietiger. Je zou verwachten dat dit leidt tot chaotische taferelen van propjes gooien en ongehoorzaamheid. Echter, de hele groep onderkent het belang van dit onderwerp en neemt gezamenlijk verantwoordelijkheid.
Eigen rechter spelen, hier mag het en wordt het misschien zelfs als een burgerplicht gezien. Alle voor –en nadelen tegen elkaar afgezet vind ik het best een strak plan, hoewel ik me er nog niet toe heb laten verleiden. Dat het tot, soms grappige, taferelen leidt moge duidelijk zijn. Een maand of twee geleden stond ik op één van drukte punten van Nekemte te wachten op een line-taxi. Omdat er geen dames in de buurt waren, besloot ik als eerste binnen te stappen. Dit gaat me steeds beter af, daar ik in fysiek opzicht geen kind heb aan de gemiddelde Ethiopiër. Eenmaal binnen keer ik mijn kont en zit ik met vier man sterk op de achterbank. Vervolgens komt er een tiener binnen, duidelijk aangeslagen door te veel drank. Wanneer hij probeert te gaan zitten op een houten zijbankje wordt hij door één van de passagiers geschopt. De assistent van de chauffeur probeert de dronkenman vast te pakken waarop deze een vechthouding aanneemt. Iets wat eruit ziet als een smurf die over een balanceertouw loopt. Weinig succesvol dus en even later ligt hij op de stoep om zich heen te schoppen, waarschijnlijk denkend dat hij nog steeds figurant is in een Bruce Lee film. Hierop breekt men in lachen uit en vervolgen we onze rit.
Dieven en criminelen, daar houden we niet van in Nekemte. Niet voor niets is het criminaliteitscijfer in Ethiopië laag, zeker in vergelijking tot de omringende buurlanden. Doet een dergelijke situatie zich toch voor, dan wordt de dader publiekelijk bestraft en uiteindelijk naar een politieagent geleid om toch enige rechtsgang te laten geschieden. Persoonlijk zint het me wel, waarom zouden we ons labiel gedragen, toekijken, onze verontrusting uiten en uiteindelijk volgens één of ander protocol een persoon laten berechten? Zo herinner ik me een dag, een jaar of vijftien geleden, dat mijn broertje en ik tijdens het vissen twee jongens voorbij zagen lopen en ontdekten dat ze mijn broertjes gestolen, inmiddels kapotte, fiets aan de hand hadden. Na een goed pak slag namen we de fiets weer mee naar huis en hebben we deze weer in goede staat gebracht, dit laatste puur om deze anekdote wat mooier te doen lijken. Geen dag heb ik er spijt van gehad dat het recht zich op deze manier had laten gelden.
Een schizofrene vrouw bij ons in de buurt loopt dagelijks haar rondjes, doet haar beklag tegen Jan en alleman en staat soms, indien ze goed gehumeurd is, het verkeer te regelen. We verbazen ons erover dat ze ondanks een leven op straat iedere dag in schone, nieuwe kledij verschijnt. Een aantal dagen later wordt echter duidelijk hoe ze dit voor elkaar krijgt. Op weg naar ons huis loopt ze ons stijlvol tegemoet; een lichtblauwe spijkerbroek met opgerolde pijpen en een witte trui. Als ze achterom kijkt besluit ze een drafje te nemen. Ze wordt achtervolgd door een woedende man die vanaf zijn erf de versnelling inzet en al gauw bij haar in de buurt is. Zonder woordenwisseling besluit de man de vrouw volle klappen te geven, waarop een menigte toesnelt om de woesteling te kalmeren. De vrouw trekt de inmiddels met bloed besmeurde kleren uit en gooit ze op de grond en loopt verder in haar ‘oude’ kloffie wat ze eronder verscholen had. Ze wordt door de menigte nageroepen en verwensingen worden gemaakt. De goed geklede schizofreen hebben we sinds lange tijd niet meer gezien. Vermoedelijk zit ze haar tijd uit in de gevangenis in een zwart met wit gestreepte pyjama. Basisschool Jaatoo is de kleinste van de vijf scholen in de cluster en bevindt zich bovenop een heuvel. Omgeven door een prachtige omgeving wordt de school dagelijks bezocht door zo’n 300 leerlingen. De school heeft stenen lokalen voor grade 1 tot en met 6. Het lokaal voor grade 7 is vorig jaar gebouwd door leerlingen en leerkrachten met hout en klei. Op dezelfde wijze is onlangs het lokaal voor grade 8 tot stand gebracht. Een geweldig staaltje werk, waarbij op basis van urgentiebesef, toewijding en samenwerking een geweldige prestatie is neergezet. Juist doordat men gezamenlijk de verantwoordelijkheid op zich genomen heeft, zal dit gevoel het onderhoud van deze gebouwen in de toekomst verzekeren.